Long Ngư Diễn Nghĩa

Cứ như sách “Thuyết văn giải tự” bình thì rồng đứng đầu các loài có vẩy, thoắt ẩn thoắt hiện, phóng to thu nhỏ, hoá dài biến ngắn đều được; tiết xuân phân thì bay lên trời, tiết thu phân thì lặn sâu đáy vực. (1)

Ấy vậy mà gần hai ngàn năm sau lại có một con rồng gàn. Bất kể sáng tối, chẳng quản đông hạ, rồng ta cứ mãi bay lượn giữa tầng không chẳng chịu xuống.

Cá chép vốn là thứ cá tầm thường, tất nhiên chẳng có mấy sách bàn tới. Ấy vậy mà dường như lạch cạn ao sâu gì cũng có thể thấy bóng chép ta hụp lên lặn xuống, cơ hồ sông dài hồ rộng nào cũng có thể nghe tiếng bọn nó nhả bóng đớp mồi. Tài phép đã kém kẻ khác, uy quyền càng chẳng bằng ai, nhưng một khi cá ta vượt được Vũ Môn, ắt sẽ hoá rồng.

Cái cổng ấy rốt cục nó ở đâu thì chẳng ai biết, nếu loài cá khác nhảy qua được có bỏ xác hoá rồng không cũng không kẻ nào hay. Cứ thật thật giả giả đan vào nhau như vậy, chẳng biết đâu mà lần.

Chỉ biết cùng thời đại với con rồng gàn dở kia, còn có một con cá lười. Chẳng cầu được làm cá ông oai nghiêm ngoài bể, chẳng thiết vượt qua Vũ Môn để hoá hình rồng, cá ta chỉ khoái nằm ở đáy cái giếng be bé, nước giếng ôm vẹn một vầng trăng mà thôi.

Đường nam nhi nặng gánh tang bồng (2), chí anh hùng biết tỏ cùng ai?

Người ta chỉ nói thời thế tạo anh hùng, mà chẳng hay nước dâng thuyền được cũng nhấn được thuyền. Từ cổ chí kim, anh hùng nuốt hận, ngọc tan thành cát hẳn là chiếm phần đông. Hậu thế lắm người nhìn lại, chỉ biết vuốt mặt vỗ trán, thở dài mà than: “Giang sơn như tạc anh hùng thệ”. (3)

Giữa cái thời Trịnh – Nguyễn tranh phong, bóng đao ánh kiếm ngút trời, ngựa hí pháo gầm dậy đất…

Rồng gàn bay cao, là long đằng cửu thiên (4), hay kháng long hữu hối (5)?

Cá lười nằm giếng, sẽ an phận thủ thường, hay khuấy nước trọc trời?

Chuyện ấy thì chẳng ai nói trước được. Chỉ biết đời sau từng có một lão già sống bằng nghề kể chuyện, nhân buổi trăng thanh rừng vắng, nhìn bóng mình hắt lên cây đa, nhịp phách mà ngâm rằng:

“Nhân sinh tự cổ thuỳ vô tử.

Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh. (6)

Rồng cá gặp nhau, tạo nên một hồi long ngư diễn nghĩa.”

Chú thích:

(1): Nguyên văn: Lân trùng chi trưởng, năng u năng minh, năng tế năng cự, năng đoản năng trường, xuân phân nhi đăng thiên, thu phân nhi tiềm uyên. Ở đây tác dùng từ hơi khác đi để xem có giữ được cái nhịp “năng… năng…” của câu gốc không.

(2): Tang bồng: “tang bồng” vốn là cách nói tắt của “tang hồ bồng thỉ”. “Tang” là dâu, “hồ” là cung, “tang hồ” là cung bằng gỗ cây dâu. “Bồng” là “cỏ bồng”, “thỉ” là “mũi tên”, “hồ thỉ” là mũi tên bằng cỏ bồng. Tang hồ bồng thỉ nghĩa là cung làm bằng gỗ dâu, tên làm bằng cỏ bồng. Ý nghĩa của “tang bồng” bắt nguồn từ một truyền thống văn hoá của người Trung Hoa thời cổ. Ngày xưa, khi sinh được con trai, người ta lấy cung làm từ cành dâu có mũi tên làm từ cỏ bồng, bắn ra sáu phát: 4 phát cho các hướng đông, tây, nam, bắc, một phát lên lên trời và một phát xuống đất. Ngụ ý của việc làm này là mong ước cho người con trai sau này trưởng thành sẽ mang chí lớn “Hai vai gánh vác sơn hà”, tung hoành dọc ngang giữa trời đất, làm được việc lớn để giúp đời. Với nghĩa ấy, “tang bồng” thường kết hợp với các từ như “chí tang bồng”, “nợ tang bồng”. Từ đó, “tang bồng” được dùng để chỉ mộng công danh, chí làm trai và rộng ra là ước vọng cống hiến cho dân tộc, xã hội, cộng đồng. Cho nên, trong văn học trung đại Việt Nam, ngữ liệu này được dùng rất nhiều trong dòng thơ tỏ lòng, nói chí, thuật hoài. Ví dụ như hai câu trong bài Chí Làm Trai của Nguyễn Công Trứ: “Vòng trời đất dọc ngang ngang dọc. / Nợ tang bồng vay trả trả vay”.

(3): Giang sơn như tạc anh hùng thệ: “tạc” ở đây là mai một, mất đi. Ý cả câu là: nước non còn đó mà anh hùng đã mất. Câu này được trích trong bài Quá Thần Phù Hải Khẩu của Nguyễn Trãi.

(4): Phi long tại thiên: câu này lấy ý của kinh dịch, hào cửu ngũ, quẻ thuần càn. Câu đầy đủ là: “Phi long tại thiên, lợi kiến đại nhân”. Đây là hào rất tốt, cụm “cửu ngũ chí tôn” ta hay nghe là đi từ đây mà ra.

(5): Kháng long hữu hối: câu đầy đủ là “Thượng cửu, kháng long hữu hối”. Đây là hào thứ sáu (thượng cửu) của quẻ thuần càn. Thượng cửu ý là đây là hào chí dương, dương khí cao hơn cả hào cửu ngũ, rồng bay lên quá cao, có hối hận. Sở dĩ câu này và câu liền trên tác để nguyên không dịch, cũng không giải thích kỹ lưỡng được là vì chưa dám nhận là hiểu thấu đáo được thứ phức tạp như Kinh Dịch, làm vậy cho khỏi có sai lầm không đáng có.

(6): Hai câu thơ này tác tiếp cận qua bài Chí Làm Trai, Nguyễn Công Trứ. Về nguồn gốc thì có nguồn bảo là bài Quá Linh Đinh dương của Văn Thiên Tường.

Cảnh báo: Truyện có thể có những hình ảnh bạo lực không phù hợp với người dưới 16 tuổi. Bạn đọc nên cân nhắc trước khi xem để có trải nghiệm tốt nhất.

Lưu ý: Ảnh mạng không có bản quyền, tác dùng tạm. Sau khi nhờ được ai làm ảnh bìa hộ sẽ thay vào.

Lời tác giả: