Phân tích bài thơ “Cảnh ngày hè” của Nguyễn Trãi

Thiên nhiên cuộc sống là nguồn cảm hứng bất tận cho mỗi con người nghệ sĩ sáng tạo. Tuy nhiên mỗi con người nghệ sĩ lại tiếp cận nó ở những phương thức khác nhau. Người thì nâng niu say đắm vẻ đẹp của mùa xuân. Kẻ thì luyến tiếc những chiếc lá vàng rơi xào xạc của mùa thu hay cũng có người rạo rực một tình yêu cuộc sống tha thiết trước bức tranh thiên nhiên tươi đẹp. Nguyễn Trãi – một vị anh hùng nhưng cũng là một nhà văn nhà thơ lớn của dân tộc. Ông lại có nguồn cảm hứng gợi lên trong khung cảnh hè. Bài thơ “Cảnh ngày hè” chính là một trong những tác phẩm được ra đời trong nguồn cảm hứng ấy. Đến với bài thơ ta không chỉ bị lôi cuốn trước vẻ đẹp căng tràn sức sống của thiên nhiên mà còn phải suy nghĩ, khâm phục trước tình cảm tha thiết với thiên nhiên, với dân, với đất nước của Nguyễn Trãi.
Bài thơ “Cảnh ngày hè” được rút ra từ tập thơ “Quốc Âm Thi Tập”. Đây là bài thơ số 43 trong phần “Bảo kính cảnh giới”. Bằng thể thơ thất ngôn xen lẫn câu thơ lục ngôn. Kết hợp với sự lựa chọn ngôn từ, hình ảnh vô cùng dân gian nhưng giàu sức gợi cảm. Nhà thơ Nguyễn Trãi đã gợi vẽ lên khung cảnh thiên nhiên và cuộc sống con người vào ngày hè. Qua bức tranh đó ta còn thấy ánh người lên vẻ đẹp tâm hồn của thi sĩ, nghệ sĩ của tác giả.
Nguyễn Trãi – một con người đến với thiên nhiên trong mọi hoàn cảnh, lúc nào cũng rộng mở tâm hồn để đón nhận mọi vẻ đẹp của thiên nhiên, đất trời. Và lần này con người ấy đến với thiên nhiên trong tâm thế dặc biệt, thậm trí còn gọi là hiếm hoi vì với một người như Nguyễn Trãi khó mà có những giây phút bình yên, thảnh thơi đến như vậy.

“Rồi hóng mát thuở ngày trường,”

Bằng câu thơ lục ngôn kết hợp với nhịp thơ 1/2/3 nhằm thể hiện phong thái ung dung, tự do tự tại của tác giả cùng cánh sử dụng từ ngữ vô cùng dân dã, giản dị “Rồi” gợi lên sự nhàn rỗi không vướng bận việc gì phải suy nghĩ. Mở ra hoàn cảnh đặc biệt của nhân vật trữ tình: rỗi rãi giữa ngày dài, có cả một khoảng thời gian chỉ để ngồi hóng mát. Tất cả gợi lên trước mắt người đọc hình ảnh một con người thư thái thanh thản trong khí trời mát mẻ trong lành. Với con người luôn nặng lòng vì nước vì dân thì những giây phút thư thái thanh thản ấy thật đáng quý biết bao. Và cũng chính trong giây phút thanh thản ấy, Nguyễn Trãi đã tự rộng mở lòng mình đón nhận vẻ đẹp của thiên nhiên. Núp bóng lưng của một đấng anh hùng, tâm hồn thi sĩ đã có những rung động vô cùng tinh tế chỉ qua những hình ảnh vô cùng bình dị nhưng lại gợi tả đầy cảm xúc như thế

“Hòe lục đùn đùn tán rợp gương.

Thạch lựu hiên còn phun thước đỏ,

Hồng liên trì đã tiễn mùi hương.”

       Nếu nói “Thi trung hữu họa” – trong thơ có họa thì những vần thơ của Nguyễn Trãi thực sự là một bức họa đẹp bằng ngôn từ. Chỉ trong ba câu thơ hàm súc tác giả đã vẽ ra trước mắt người đọc một bức tranh gợi tả cảnh mùa hè rực rỡ. Đó là vẻ đẹp trong trẻo dân dã đầy sức sống chứ không xa xôi như những hình ảnh mang tính tượng trưng, ước lệ vốn đã quen thuộc trong thơ ca trung đại. Khác hẳn với các nhà thơ cùng thời khi viết về thiên nhiên thường lựa chọn những hình ảnh mang tính tượng trưng như là tùng trúc cúc mai, còn Nguyễn Trãi lại lựa chọn những hình ảnh rất đỗi gần gũi quen thuộc với người dân Việt Nam khi hè về. Đó là hình ảnh bóng hòe xanh rợp, là bông hoa lựu như đốm lửa gọi hè về và một sắc hồng của bông hoa sen với hương thơm đã nhạt dần theo gió. Gợi lên hình ảnh quê hương đất Việt tươi đẹp nhưng lại rất đỗi gần gũi, thân thuộc. Nhưng sự tài tình của Nguyễn Trãi còn ở chỗ qua việc lựa chọn màu sắc cho bức tranh. Đây là sự lựa chọn, phối màu rất hài hòa của hội họa. Bên cạnh gam lạnh là sắc xanh tán hòe. Tác giả đã khéo léo phối vào đó là gam nóng đỏ của hoa lựu, hồng của sen. Kết hợp với các cụm từ giàu sức gợi tả hình ảnh như là “đùn đùn”, “phun”, “tiễn”. Khiến khung cảnh thiên nhiên ngày hè lại vô cùng sinh động, không hề im lìm tĩnh lặng. Sắc xanh của tán hòe không hề tĩnh tại mà nó đang bung tỏa, lan rộng và tuôn trào ra che rộng bóng rợp thêm. Cũng chỉ với một từ “phun” mà ta lại như thấy bông hoa lựu kia lại chứa đựng cả sức lửa ngày hè bị dồn nén, đang bật tung trào ra. Ao sen cũng không chỉ gợi một thứ hương dịu nhẹ mà còn thể hiện sự lan tỏa, sự chuyển động của mùi hương ấy khắp không gian. Qua đó ta thấy Nguyễn Trãi là một người họa sĩ ngôn từ đa tài, một con người tinh tế nhạy cảm. Một trái tim tha thiết với vẻ đẹp thiên nhiên đất nước đã vẽ vẽ lên bức họa tươi đẹp như vậy. Nhưng trong thơ của Nguyễn Trãi không chỉ có họa, có hương mà còn có cả những thanh âm muôn vẻ của cuộc sống thường nhật. Và trong không gian cảnh hè ấy, hình ảnh con người hiện lên với sự sung túc, hạnh phúc trong lao động.

“Lao xao chợ cá làng ngư phụ

Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương”

     Hiếm có một câu thơ nào mà dường như mỗi từ mỗi chữ như ẩn chứa một niềm vui xôn xao đến lạ. Điều đặc biệt ở chỗ niềm vui mà tác giả tìm thấy lại không phải là thú vui tao nhã cầm kì thi họa mà được gợi lên từ những điều hết sức bình dị, đời thường thậm chí thỉnh thoảng những điều bình dị ấy với con người vô tâm ất sẽ dễ dàng bỏ qua. Chỉ một âm thanh mang nét đặc trưng của mùa hè – tiếng ve, chỉ với tiếng lao xao của một phiên chợ cá từ xa vọng lại nhưng đủ ngân lên trong lòng con người thi sĩ với biết bao cảm xúc. Phải chăng sự xốn xao xúc động trong tâm hồn nhà thơ như muốn nhấn mạnh âm thanh đặc biệt qua từ láy “rắn rỏi” và “lao xao”. Cùng với phép đảo ngữ lại làm bật lên cái âm thanh sôi động, náo nhiệt, xóa tan không khí quạnh hiu, cô tịch lúc ‘tịch dương”. Tất cả gợi tả lên một bức tranh cuộc sống bình dị, dân dã mà rất đỗi vui tươi. Chợ vốn là hình ảnh biểu thị sự thái bình no ấm trong tâm thức người Việt. Chợ càng đông vui, lao xao thì chứng tỏ đất nước bình yên, thịnh vượng dân đầy đủ ấm no. Tiếng lao xao chợ cá làng ngư phụ chính là âm thanh báo hiệu mùa đánh bắt bội thu của ngư dân. Lại thêm tiếng ve ngân xa trong bóng chiều đang dần buông như gợi vẽ lên cuộc sống rất đỗi yên bình trong trẻo nơi thôn dã. Hình ảnh dáng chiều hoàng hôn thực tế không chỉ có trong thơ của Nguyễn Trãi mà trong thơ của Bà huyện Thanh Quan hình ảnh này cũng xuất hiện:

“Bước tới Đèo Ngang, bóng xế tà,

Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.

Lom khom dưới núi, tiều vài chú

Lác đác bên sông, chợ mấy nhà.”

      Tuy nhiên cảnh hoàng hôn được gợi tả trong đây phủ nhuốm một nỗi buồn của sự đơn côi mang nặng nỗi phiền muộn u ẩn của con người khách lữ thứ. Nhưng bóng tịch dương trong thơ của Nguyễn Trãi lại ngược lại không hề gợi cảm giác đơn côi buồn bã mà chỉ gợi cuộc sống yên ả thanh bình. Vậy sự khác biệt này không phải sự khác nhau do cánh lựa chọn hình ảnh, từ ngữ mà chính cảm xúc trong tâm hồn mỗi người nghệ sĩ. Nguyễn Trãi vẫn tha thiết với đất nước ngay cả khi ông lui về cuộc sống ở ẩn trưởng như chỉ sống cho riêng mình. Trong cuộc sống gắn bó với giây phút thảnh thơi ấy, Nguyễn Trãi vẫn mở rộng lòng mình ra đón nhận những rung động của thiên nhiên, cuộc sống của người dân. Ẩn sau những câu thơ này ngời sáng lên tình yêu thiết tha của Nguyễn Trãi dành cho cuộc sống, nhân dân và đất nước. Sống giữa vòng tay bình yên của mẹ thiên nhiên, giữa cuộc sống “vô ưu vô tư” như lại gợi thức trong Nguyễn Trãi niềm mong ước mà ông theo đuổi suốt cả cuộc đời này. Đó là niềm mong ước muôn dân hạnh phúc

“Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng
Dân giàu đủ khắp đòi phương”

    Ở hai câu thơ này có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa vẻ đẹp của dân gian với vẻ đẹp của bác học. Cụ thể tác giả chọn từ ngữ dân gian “Dẽ” có nghĩa là lẽ có để thể hiện niềm khao khát mong ước vô cùng tha thiết của chính mình. Kết hợp với việc sử dụng hình ảnh điển tích, điển có “Ngu cầm” một nét đặc trưng của văn chương bác học thời trung đại. Nhà thơ Nguyễn Trãi đã thể hiện niềm mong ước canh cánh trong lòng mình. Tác giả tha thiết mong muốn cho nhân dân no ấm hạnh phúc ở muôn phương để “khắp nơi không một tiếng oán hờn”. Để diễn tả niềm mong ước đó, Nguyễn Trãi có nhắc đến Ngu cầm. Đây là cây đàn nổi tiếng thời vua Nghiêu, vua Thuấn vô cùng thịnh trị. Ở thời đấy vua Thuấn có khúc “Nam Phong” để ngợi ca cuộc sống dân giàu đủ. Nguyễn Trãi mong muốn có đàn của vua Thuấn để đàn một khúc Nam Phong đem lại cuộc sống muôn dân ấm no, vui tươi và hạnh phúc. Lấy gương báu thời xưa để răn mình. Nếu như với Nguyễn Bỉnh Khiêm “nhàn” là tránh xa phú quý quay về hòa hợp với thiên nhiên để giữ trọn cốt cách thì qua “Cảnh ngày hè”, vị anh hùng dân tộc đã khẳng định triết lí “nhàn” của mình: Sự nhàn rỗi, thảnh thơi luôn phải song hành với cuộc sống nhân dân no đủ, bình yên. Có thể nói kết thúc bằng hai câu thơ này tạo nên sự bất ngờ với người đọc. Hóa ra đoạn kết “Cảnh ngày hè” không phải thiên nhiên mà là con người. Mọi nỗi lo âu, vui buồn của nhà thơ đều xuất phát từ cuộc sống muôn dân. Ông tìm thấy ý nghĩa và nguồn hạnh phúc của cuộc đời mình từ niềm vui của nhân dân. So với phong thái ung dung, nhàn rỗi lúc đầu bài thơ thì ở câu thơ cuối này tạo nên bất ngờ cho người đọc. Con người ấy nhàn thân nhưng không nhàn tâm. Không một giây phút nào con người ấy nguôi nghĩ về đất nước trong cả những giây phút tưởng chỉ sống cho riêng mình.
“Cảnh ngày hè” được viết theo thể thơ thất ngôn xen lục ngôn với nhịp thơ đa dạng và linh hoạt. Bài thơ đã thoát khỏi tính quy phạm khuôn thước của văn học trung đại bằng việc sử dụng nhiều hình ảnh sinh động, qua cách miêu tả thiên nhiên và đặc biệt là việc sử dụng ngôn ngữ. Bằng các động từ mạnh, các từ tượng thanh được sử dụng liên tiếp làm cho bức tranh mùa hè không phải là hình ảnh tĩnh trên trang giấy mà căng tràn nhựa sống. Nguyễn Trãi đã đưa ngôn ngữ thơ ca về gần với ngôn ngữ đời sống, mở đường cho khuynh hướng dân tộc hóa, bình dị hóa của thơ ca Việt Nam sau này. Cuộc sống muôn màu muôn vẻ đã được Nguyễn Trãi tái hiện một cách đầy chân thực và sinh động. Nhưng đọc bài thơ, ta không chỉ đơn thuần thấy được vẻ đẹp của thiên nhiên mùa hè rực rỡ, sống động mà còn cảm nhận được vẻ đẹp phong phú, thanh cao của hồn thơ Nguyễn Trãi. Một hồn thơ đã bắt rễ sâu vào đời sống thiên nhiên, một cảm xúc thơ đã hòa nhịp với mạch sống nhân dân, dân tộc.
Nhà bác học Lê Quý Đôn đã từng khẳng định rằng “Thơ khởi phát từ trong lòng người ta”. Quả thực không có những cảm xúc, những tâm sự sâu kín nén chặt, chất chứa trong lòng sẽ chẳng bao giờ có thơ. Qua “Cảnh ngày hè” ta không chỉ ngưỡng mộ tài năng của nhà văn hóa lớn mà ta còn nghe được tiếng lòng, tiếng yêu cuộc sống, tiếng yêu quê hương, dân tộc của Nguyễn Trãi tha thiết hơn bao hết.